همین سالهای نه چندان دور موی سپید حرمت داشت اما اکنون شهرنشینی و تغییر ساختار خانواده ها سالمند آزاری را به عنوان واژه ای جدید به ادبیات زندگی ایرانیان اضافه کرده است به طوری که نتایج یک پژوهش نشان می دهد 87 درصد سالمندان یکبار آزار را تجربه کرده اند.
بسیاری از کارشناسان معتقدند رشد شهرنشینی موجب شده تا پدیده سالمند آزاری در سالهای اخیر به سرعت افزایش پیدا کند. سوء رفتار با سالمندان یا سالمند آزاری از جمله پیامدهای افزایش تعداد سالمندان در خانوادهها و جوامع امروزی است که میزان بروز آن در دو دهه اخیر به سرعت افزایش یافته است. البته در ایران همانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه گزارش رسمی در مورد میزان سالمند آزاری موجود نیست.
امروزه هنگامی که بحث خشونت در خانواده مطرح می شود اغلب صاحبنظران علوم اجتماعی زنان و کودکان را قربانیان اصلی خشونت در خانواده تلقی کرده و از سالمندان کمتر یاد می کنند. اگر چه وجود همسر آزاری و کودک آزاری در جوامع مختلف به تناسب ساختار فرهنگی و اجتماعی شان متفاوت بوده و در مقایسه با پدیده سالمند آزاری از فراوانی بیشتری برخوردار است اما این ویژگی دلیل نفی سالمند آزاری نیست.
اهمیت پدیده سالمند آزاری زمانی بیشتر نمایان می شود که برآوردها نشان می دهد رشد جمعیت سالمندی ایران تا سال 1404 سه برابر رشد جمعیت کشور می شود. قطعا با افزایش جمعیت سالمندی این پدیده فراگیری بیشتری خواهد داشت.

سالمندان قربانیان خشونت روانی

در دهه ۸۰میلادی، محققان با پدیده ای جدید یعنی اعمال خشونت نسبت به سالمندانی که با خانواده زندگی می کردند روبرو شدند و معلوم شد که درصدی از افراد سالمند در خانواده مورد بدرفتاریهای جسمانی، روانی یا بی توجهی قرار دارند.

در حال حاضر نیز انجمن پزشکی آمریکا تخمین می زند که در ایالات متحده از بین افراد مسن، ۸/۱ میلیون نفر مورد بد رفتاری قرار می گیرند. با این وجود و پس از گذشت ۲۰سال از مبحث خشونت و مشخص شدن صورتهای گوناگون آن، هنوز این پدیده کاملاً شناخته نشده است. با آنکه خشونت های فیزیکی در مورد کودکان بیشتر از سایر زمینه ها مورد بررسی قرار گرفته و اطلاعات در این زمینه کامل تر است اما با توجه به روال تاریخی بررسیها باید گفت که بررسیهای خشونت نسبت به کهنسالان هنوز قدمهای اولیه خود را برمی دارد.

امروزه محققان علاوه بر خشونت جسمانی ( تنبیه بدنی ) به انواع دیگر خشونت نیز اشاره کرده و از خشونت روانی ( تحقیر، دشنام از میان بردن اعتماد به نفس، سرزنش ) خشونت اقتصادی ( در مضیقه مالی دائم قرار دادن قربانی ) خشونت اجتماعی انزوای اجتماعی و ممانعت از برقراری روابط اجتماعی ) و خشونت جنسی نام می برند.

اگر چه امکان دارد سالمندان به نوعی قربانی همه خشونت های فوق شوند اما به نظر می رسد بیشترین مقدمه ای که در مورد سالمندان عمومیت دارد خشونت روانی است.

بی احترامی لفظی مداوم، اذیت و آزار، تهدیدهای متداول مانند دوست نداشتن سالمند، مورد پسند نبودن، دشنام دادن، تمسخر و استهزاء سالمند در جمع، ممنوعیت برقراری ارتباط با دیگران، بی توجهی نسبت به نیازهای جسمانی، اجتماعی و روانی سالمند، همه از انواع خشونتهای روانی است که سلامت روانی سالمند را به مخاطره می اندازد و موجب بروز احساساتی چون بی میلی به زندگی، سرزنش خود، نداشتن اعتماد به نفس و نگرش مثبت، احساس یأس و ناامیدی و درماندگی، ترس از مردم، اضطراب، احساس گناه، احساس حقارت، احساس عدم شایستگی و خودارزشمندی و در نهایت کناره گیری سالمند می شود.

87 درصد سالمندان یک بار آزار را تجربه کرده اند

اگر چه مانند بسیاری از آسیبهای اجتماعی دیگر در مورد سالمند آزاری نیز آمار رسمی وجود ندارد ولی پژوهشی توسط گروهی از محققان دانشگاه تهران در مورد این مسئله انجام شده است.

سوءرفتار عاطفی در صدر روشهای سالمند آزاری

نتایج این تحقیق نشان می دهد که 87 درصد سالمندان در مدت زندگی خود حداقل یکبار مورد آزار قرار گرفته اند و سالمند آزاری را تجربه کرده اند. در این پژوهش چهار روش آزار بررسی شده است.

نمونه های این پژوهش از سالمندان 60 سال و به بالای پارکهای شهر تهران بودند. یافته های پژوهش نشان داد که 8/87 درصد از نمونه های پژوهش تجربه حداقل یک نوع از سوء رفتار و 9/24 درصد از نمونه ها تجربه همزمان هر چهار نوع سوءرفتار را داشتند. 8/84 درصد از نمونه های پژوهش تجربه سوءرفتار عاطفی، 3/68 درصد تجربه غفلت، 1/40 درصد تجربه سوءرفتار مالی و 2/35 درصد از نمونه ها تجربه سوءرفتار جسمی را بیان کردند.

سید حسن موسوی چلک مدیرکل دفتر سابق امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور پیش از این اعلام کرده بود که حدود سه درصد تماس با اورژانس اجتماعی کشور در مورد سالمند‌آزاری است.

67 درصد مردان و 63 درصد زنان سالمند زندگی مطلوبی دارند

مطالعه دیگری نشان می دهد که 67 درصد مردان و 63 درصد زنان سالمند که در خانواده زندگی می کنند کیفیت مطلوبی را در زندگی خود تجربه می کنند ولی بقیه وضعیت مطلوبی در زندگی ندارند.

همچنین وضعیت کیفیت زندگی 57 درصد مردان و 45 درصد زنان در خانه های سالمندان خصوصی نسبتا مطلوب است و بقیه در شرایط نامناسبی زندگی می کنند.

همچنین 51 درصد مردان و زنان سالمند در سرای سالمندان دولتی وضعیت زندگی نسبتا خوبی دارند و بقیه زندگی خوبی را تجربه نمی کنند.

رئیس انجمن مددکاری ایران در این زمینه می گوید: آمار سازمانهای خدمات اجتماعی مانند بهزیستی درصد بسیار کمی از آمارهای واقعی سالمند آزاری است. بخشی از این پدیده آزار فیزیکی است و بخش دیگری از آن ندیدن سالمند، تحقیر و توهین و موضوعاتی از این دست است که عموما به مراکز اجتماعی مراجعه نمی کنند چون می خواهند عزت نفسشان حفظ شود به همین دلیل بسیاری از سالمندان در مورد آزار خود به مراکز خدمات اجتماعی مراجعه نمی کنند.

سید حسن موسوی چلک با بیان اینکه اگر به صورت واقعی بر اساس تمامی مصادیق سالمند آزاری را بسجنیم آمار بسیار بیشتر از این خواهد بود ادامه می دهد: در این بخش وقتی مراکز ارائه کننده خدمات را افزایش می دهیم و استقبال بالای سالمندان در این حوزه و مراجعه برای حل مشکل نشان می دهد که این مسئله اجتماعی وجود داشته ولی چون منابع اجتماعی در دسترس سالمندان نبوده مراجعه نمی کردند.

سالمندان از دیده نشدن شکایت دارند

وی تاکید می کند: نتایج یک مطالعه جهانی نشان می دهد که مهمترین شکایت سالمندان آزار روانی و دیده نشدن است.

این مددکار اجتماعی با بیان اینکه امروز ساختار خانواده ما تغییر کرده و از هسته ای به گسترده تبدیل و باعث شده سالمندمان را فراموش کنیم می گوید: سالمند تجربه ای دارد که می تواند در جهت ارتقا سلامت اجتماعی نقش موثری داشته باشد. باید در حوزه سالمندی ظرفیتها را شناسایی کنیم و در جهت پیشگیری از آسیبهای اجتماعی، تقویت نشاط اجتماعی و هویت فرهنگی به کار بگیریم.

وی با انتقاد از اینکه نتوانستیم ظرفیت سالمندان را شناسایی و استفاده کنیم ادامه می دهد: باید در سیاستگذاری کلان کشور سالمندی را بیش از آنچه امروز توجه شده ببنیم. سالمند فقط نیاز به پرداخت مستری ندارد.

سالمند آزاری رو به افزایش است

حسین نحوی نژاد رئیس دبیرخانه شورای سالمندی کشور در مورد سالمند آزاری می گوید: اصطلاحی تحت عنوان سالمند آزاری داریم که بر خلاف آنچه مردم فکر می کنند به آزارهای جسمی مربوط نمی شود. طبق تعریفی که در مجامع جهانی در مورد سالمند آزاری شده غیر از تنبیهات و آزارهای جسمی و فشارهای روحی و روانی، محرومیتهای اجتماعی، تحقیر و نادیده انگاشتن نیز جز سالمند آزاری محسوب می شود.

وی ادامه می دهد: اگر بیماری سالمندی در حال وخامت باشد و به اندازه کافی به او توجه نشود و از درمان و توانبخشی مورد نیاز او غلفت کنیم خود به نوعی سالمند آزاری است. در برخی خانواده ها و مراکز با سالمند به گونه ای رفتار می شود که گویی با یک کودک مواجه هستند یا احساس می کنند او قادر نیست در رابطه با وضعیت اجتماعی و اقتصادی خود تصمیم بگیرد و این حق را برای خود قایل می شوند که به جای او تصمیم بگیرند یا استقلال اقتصادی را از او سلب می کنند به طور نمونه به حساب بانکی خود دسترسی ندارد و املاکش را مسدود می کنند تمامی این موارد به نوعی سالمند آزاری محسوب شود.

نحوی نژاد در مورد آمار موجود از سالمند آزاری در کشور می گوید: در این مورد مانند مسائل اجتماعی دیگر آمارهای دقیق نداریم. نمی توان به جرات گفت شیوع اعتیاد در ایران چقدر است چرا که به واسطه مسائل فرهنگی بسیاری از آسیبهای اجتماعی ما همانند نوک قله یخی می ماند که ته آن در آب است و ما فقط نوک قله آن را می بینیم. ممکن است افراد بسیاری این مسائل را بیان نکنند چون ابعاد سنگینی برای خانواده ها دارد.

وی ادامه می دهد: علاوه بر پنهان کاری، هنوز ابعاد سالمند آزاری آنقدر شفاف نشده که همه در مورد آن اطلاع داشته باشند.

رئیس دبیرخانه شورای سالمندی می افزاید: با گسترش زندگی شهری ناتوانیهای دوران سالمندی افزایش پیدا کرده و همچنین روند زندگی به گونه ای شده که افراد بیشتر شاغل بوده و کم حوصله شده اند، هر ذهن نقادی می تواند تخمین بزند که با این شرایط سالمند آزاری رو به رشد است.

مددکاری سالمندان یک ضرورت اجتماعی

با توجه به شرایط و نیازهای خاص دوران سالمندی، وجود مددکار سالمندان بسیاری ضروری به نظر می رسد این در حالی است که در هیچیک از کلینیکهای مشاوره و یا سراهای سالمندان مددکار ویژه ای که با شرایط خاص سالمندی آشنا باشند حضور ندارد.

موسوی چلک رئیس انجمن مددکاری اجتماعی در مورد نیاز به ایجاد مددکاری سالمندان در کشور می گوید: سالمندان در حوزه مراقبتی هم نیاز به مراقبتهای خاص دارند و باید این بخش را تقویت کنیم.

وی تصریح می کند: باید کمک کنیم مددکاری در حوزه های مختلف حضور داشته باشد از جمله حوزه سالمندان چرا که مددکاران در حوزه حمایتهای اجتماعی و هم حمایتهای روانی می توانند نقش موثری در دوران سالمندی داشته باشند.

وی با بیان اینکه تا کنون تلاش جدی برای ایجاد مددکاری سالمندان در کشور نشده ادامه می دهد: البته این به این معنی نیست که توان و ظرفیت برای ارایه خدمات در این حوزه نداریم.

قانون سالمندان را از یاد برده است
سالمندان از هیچ حمایتی قانونی در بسیاری از اشکال آزار برخوردار نیستند. بسیارند فرزندانی که به بهانه سن بالا و عدم توان تصمیم گیری، حق مالکیت سالمند را برای اموال خود سلب می کنند. حتی در بسیاری موارد سالمند حق تصمیم گیری در مورد مکان سکونت خود و یا نوع درمان و محل درمان خود را ندارد.

در این بین نبود قوانین محکم موجب شده تا به راحتی این حقوق از سالمند سلب شود. قوانینی که در تمام دنیا به صراحت از حقوق سالمندان در این حوزه ها دفاع می کند.

نحوی نژاد رئیس دبیرخانه شورای سالمندی در این زمینه معتقد است گریزگاههای قانونی برای آزار سالمندان در کشور ما بسیار است و این به دلیل عدم توجه مردم به اشکال سالمند آزاری است.

وی تاکید می کند: به راحتی افرادی که مرتکب سالمند آزاری می شوند می توانند از گریزگاههای قانونی استفاده و فرار کنند. در دنیا برای جلوگیری از این روند قوانین بسیار محکمی وحود دارد. سالمند حق دارد محل زندگی خود را انتخاب کرده و حتی نوع درمان و پزشکش را مشخص کند، سالمند می تواند برای اموال خود تصمیم بگیرد.

وی ادامه می دهد: برای رفع این خلاهای قانونی منشور سالمندی ایران تهیه شده که در آن به حقوق سالمندان و رفع گریزگاههای قانونی برای متخلفان توجه شده است.